Oude en nieuwe tradities

 

* Moederdag, Vaderdag, Valentijnsdag, Elfstedentocht en schaatsen,

1 April, Liefdadigheidsfolklore, Boerenfolklore, Sportfolklore, Historische folklore, Schutterswezen

 

Moederdag

 

De Verenigde Staten hebben de gewone man en vrouw als held ontdekt, in plaats van als slachtoffer, wat in Europa eeuwenlang de heersende opvatting is geweest. Logisch dat daar allerlei democratische rituelen rond het individu hun oorsprong vinden die mondiaal opgang hebben gemaakt. Een van de eerste succesvolle exportproducten op dit vlak was Moederdag, al waren daar eerdere versies van.

Wij mogen gevoeglijk voorbijgaan aan goddelijke moeders als de Egyptische Isis, de Griekse Rhea en de Romeinse Kybele. Moedergodinnen werden soms, zoals Isis, afgebeeld terwijl ze een zoon de borst gaven, maar hun verering gold vooral het begin van schepping en de vrouwelijke vruchtbaarheid. 'Moederen', dat wil zeggen: opvoeden, deden ze verder niet.

 

 

Maria, moeder van Jezus, deed dat al beduidend meer. Volgens de Maria-tentoonstelling in het Utrechtse Catharijneconvent (2017) is zij binnen de orthodox-christelijke Kerk nog een hemelse koningin die haar zoon liefkoost en al biddend bemiddelt voor een ieder die haar aanroept. Binnen de katholieke Kerk daarentegen ontwikkelde zij zich geleidelijk tot een liefhebbende moeder van de Heilige Familie; bij uitbreiding beschikbaar voor iedere ziel. Lang is zij zelfs afgebeeld terwijl zij de borst geeft, of althans aanbiedt, maar dat had te maken met het feit dat borsten pas aan het eind van de Middeleeuwen taboe werden. Op Franse volksprenten roept zij ook gelovigen toe: 'Je suis vôtre mère'. Haar moederrol komt het meest tot uiting wanneer zij de dode Jezus op haar schoot neemt, de piëta, in 1499 vereeuwigd door Michelangelo en sindsdien een populair onderwerp in de volkskunst.  

De katholieke kerk wijdt jaarlijks ook maar liefst zes liturgische feesten aan haar. Maria Lichtmis of Lieve Vrouwendag op 2 februari had als werelds gebruik dat vrijgezelle vrouwen op die dag een man mochten kiezen én dat getrouwde vrouwen tijdelijk de baas in huis waren. In al haar heiligheid stond Maria uiteraard voor moederschap in het algemeen, niet zozeer voor echte moeders, maar het is wel duidelijk waarom katholieken niet als eersten met een Moederdag op de proppen kwamen. Protestanten hadden daar meer aanleiding toe, daar zij de hele Mariaverering schrapten. Zelfs als Zoete Lieve Vrouwe, Troosteres der Bedroefden, vond zij niet langer emplooi, al zou in Noord-Nederland Maria Lichtmis tot in de zeventiende eeuw gevierd blijven, inclusief de omkering van rollen. 

 

Echte moeders stonden centraal in de Engelse Mothering Day uit de zestiende eeuw. Op de vierde zondag in de vasten, Laetare Sunday (letterlijk: Halfvasten Zondag), kregen knechten en dienstmeisje eenmaal per jaar vrij om naar hun moederkerk, de kerk waar ze gedoopt waren, te gaan en Maria te aanbidden, en dat werd tevens aanleiding voor een bezoekje aan hun moeders - vandaar het werkwoord 'moederen' in de benaming? Dit gebruik leeft in Groot-Britannië tot vandaag en is culinair befaamd om de Mothering Cake met amandel.

Een andere voorganger van Moederdag stamt uit het brein van Julia Ward Howe, vrouwelijke rechter in Philadelphia. In 1870 riep zij alle moeders ter wereld op jaarlijks hun stem te verheffen terwille van de vrede, maar daartoe waren de moeders van die tijd niet te porren.   

 

 

De huidige Moederdag, met exclusief focus op de moederrol binnen het gezin, danken wij aan de liefde van Anna Jarvis uit Crafton, West-Virginia, voor haar eigen moeder Ann Reevers Jarvis. Deze vrouw, echtgenote van een methodistische dominee, had zeven van haar elf kinderen zien overlijden en wijdde desondanks al haar vrije tijd aan volksontwikkeling. Om 'better mothers, better homes, better men and women' te krijgen had zijzelf al de suggestie gedaan een dag voor iedere levende en dode moeder in te stellen. Dochter Anna maakte hiervan haar levenswerk, waarvoor zij naar verluidt alleen al tienduizend brieven verzond.

Als datum voor Mother's Day (uitdrukkelijk niet: Mothers' day, want dan zou het over het alle moeders tezamen gaan) koos zij de tweede zondag in mei, de zondag na het overlijden van háár moeder op 9 mei 1905. Zonen en dochters dienden dan een rode anjer te dragen voor hun levende moeder en een witte voor hun eventueel overleden moeder, want die hoorde er ook nog bij. Twee jaar later vond in de Episcopale Kerk van Grafton de eerste moederdag met een uitreiking van anjers plaats. In 1914 schaarde president Woodrow Wilson zich achter een nationale viering.

Als christen was Ann Jarvis uiteraard opgevoed met het Vijfde - voor katholieken zelfs Vierde - Gebod: 'Eert uw vader en uw moeder', dat nog komt vóór het gebod om niet te moorden. In plaats van respectbetoon ging het haar echter om het uiten van waardering. Mede met dank aan de commercie viel haar boodschap in Amerika direct in goede aarde. Nergens is het sentiment omtrent moeders immers zo hevig als daar, mogelijk een erfenis uit de harde pionierstijd, toen menig man slechts bij zijn moeder zachtheid en troost kon vinden. Uitgedragen mommy love was in de VS ook vrij vroeg normaal, getuige talloze bonken van kerels, zowel wit als zwart, die een aan haar gewijde tattoo op hun lichaam laten aanbrengen. Ook Elvis Presley zong eerder én voor een mondainer publiek over zijn mama dan het volkse kindsterretje Heintje in Nederland deed. Het is daarom geen wonder dat Moederdag in het land van origine nog steeds een hoogtepunt op de feestkalender vormt, met mensen die in de metro openlijk een anjer op hun revers dragen, hoge pieken in het telefoonverkeer en langdurige hugs, omhelzingen, in voorstedelijke huiskamers.

 

De mondiale verspreiding van het feest liet niet lang op zich wachten. Een stimulans daarbij zal zijn geweest dat de strijd voor een beter positie van de vrouw gelijktijdig begon. In 1922 ontstond daartoe op 8 maart de Internationale Vrouwendag. Drie jaar eerder had Nederland vrouwenkiestrecht gekregen, maar getrouwde vrouwen moesten tot 1957 wachten voordat zij handelingsbekwaam werden en tot 1970 voordat zij hun echtgenoot niet langer hoefden te gehoorzamen. Moederdag kon bij deze strijd als het ware de gezellige muziek in huis verzorgen.

In Amsterdam organiseerde het Leger des Heils in 1916 voor de eigen leden een 'Moedersdag', die eruit bestond dat elk kind zijn moeder 'uit liefde en dankbaarheid' een witte bloem schonk, liefst een hele ruiker. In 1925 propageerde de Koninklijke Nederlandsche Maatschappij voor Tuinbouw en Plantkunde een eerste landelijke Moedersdag. In navolging van haar Amerikaanse evenknie was haar motto: 'Say it with flowers', toen nog stroef vertaald als: 'Laat bloemen Uw tolk zijn'. Om de zondagrust niet te verstoren plaatste de maatschappij het feest aanvankelijk doordeweeks en zij sprak consequent van moeders-dag, dus niet van een geïndividualiseerde moeder-dag, zoals Anna Jarvis wenste.

Aan die wens gaf wel gehoor de Nederlandsche R.K. Bond voor Groote Gezinnen, die in 1931 het 'initiatief' tot een Dag der Moeder nam. Deze Bond had wat anders in gedachten dan louter liefdesbetoon. Het toenemend aantal pleitbezorgers van geboortebeperking dat zich in de media liet horen, verdiende een fiks weerwoord. De Bond zal enigszins van zijn à propos zijn gebracht doordat in hetzelfde jaar paus Pius XI Maria Moederschap op 11 oktober invoerde, maar dat werd geen succes. Veel katholieke landen gebruikten voor dit oogmerk Maria-ten-hemelopneming op 15 augustus. België, althans Antwerpen en omgeving, kent op die datum al sinds 1913 een eigen Moederkensdag.

 

Intussen roerde ook de middenstand zich. De Koninklijke Nederlandsche Maatschappij voor Tuinbouw en Plantkunde had al in 1927 30.000 tulpen onder Rotterdamse schookinderen uitgereikt en bloemisten namen in de jaren dertig dit initiatief over. Op deze manier zouden in Nederland tulpen wel de dure anjers als Moederdagsymbool verdringen en de weg vrijmaken voor rozen; nu het meest gewild.

Op hun beurt begonnen banketbakkers hun etalages met speciale baksels op te tuigen. Een belangrijk signaal gaf het Koninklijk Huis af: sinds 1935 mocht een afvaardiging uit die branche jaarlijks een Moederdagtaart aan de Landsmoeder aanbieden, de 'moeder der moeders'. Bladen als Libelle en Margriet, in die tijd ontstaan, haakten hier weer op in en vermoedelijk zijn zij het geweest die van de eenvoudige bloemenhulde een hele dag van vertroeteling hebben gemaakt, met een tijdelijke omkering van de verhoudingen die aan de katholieke Lieve Vrouwendag doet denken.

 

Bourgeoisdames met een inwonend dienstmeisje taalden niet naar zo'n feest: zij leidden al een prinsessenleventje en om dat op één dag van het jaar nog eens te benadrukken, zou hen in feite te kijk hebben gezet. En een enkele fijngevoelige ziel zal zich ongemakkelijk hebben gevoeld bij haar reductie tot een rol, zoals ook niet iedere secretaresse staat te springen om de jaarlijkse Secretaressedag (eveneens van Amerikaanse oorsprong; sinds 1989 hier). Maar de meeste huisvrouwen leidden destijds een zwaar bestaan: volgens een Philips-enquête uit 1964 besteedden zij gemiddeld zestig uur per week aan het huishouden (inmiddels is dat 21 uur). Ze werden daarom graag een keertje in het zonnetje gezet. Hoewel Moederdag hier nooit als in Amerika een officiële status kreeg, verspreidde het feest zich vanuit de stad over het platteland; in de jaren zestig werd als laatste de provincie Zeeland veroverd.

 

Vooral sprak aan de boodschap dat moeders niet louter een sloof met een schort om hoefde te zijn, die als een Edith Bunker uit All in the family permanent door haar huis draafde om haar gezinsleden ter wille te zijn. In die zin heeft Moederdag menige huisvrouw een vleugje glamour en trots bezorgd. Omgekeerd kon zij zich desgewenst wat liever en charmanter gaan uiten. Een oud en ietwat bizar beeld was immers dat van 'moeder de vrouw', dus zowel moeder als vrouw, waarvan geen mannelijke equivalent bestaat. Een moeder de vrouw die haar man en kinderen voornamelijk uitfoeterde, was in volkswijken beslist geen onbekend fenomeen. Op de Nederlandse televisie was zij tot in de jaren zeventig te aanschouwen in de serie Coronation Street. Tot die tijd brachten bladen als De Lach en De Uitkijk ook regelmatig cartoons met moeders die gewapend met een deegrol achter de voordeur wachtten op de thuiskomst van hun man. Het is veelzeggend dat zulke cartoons nooit meer verschijnen.  

 

Het feminisme van de jaren zeventig van de vorige eeuw leek even roet in het eten te gooien. Geharnaste woordvoerdsters daarvan zagen in Moederdag een complot om moeders tot hun oerfunctie te beperken. Tegelijk verminderde het algehele enthousiasme enigszins doordat het hedendaagse huishouden dankzij allerlei apparatuur en een laag kindertal geen dagtaak meer oplevert. De beklaagden zelf lieten zich echter hun feestje niet meer afpakken. Moeders met een parttime baan hebben het trouwens net zo druk als moeders destijds met een huis tjokvol kinderen.

Op basisscholen wordt daarom veel aandacht aan het feest geschonken, waardoor het tevens tot in alle lagen van de bevolking is doorgedrongen. Traditioneel kreeg een moeder een ontbijt op bed, en dat is nu een brunch geworden. En niet alleen bloemisten, ook handelaren in elektrische apparaten beleven tegenwoordig recordomzetten rond Moederdag. De Telegraaf meldde in 2013 dat zestig procent van de Nederlanders iets aan de dag deed. 

Ondertussen heeft het moederbeeld de laatste decennia drastische wijzigingen ondergaan. De christelijke Ave Maria behoort vanwege de deconfessionalisering nagenoeg tot het verleden. Net als bij de elite reeds het geval was, spelen moeders in moderne gezinnen niet langer de tweede viool en zijn zij de vrouw des huizes geworden, náást of in plaats van de heer des huizes. 

Zelfs als moeder zijn zij inmiddels meer dan dat, want volgens trendwatchers kunnen zij zich in allerlei gedaanten voordoen: kostwinster, academische thuisblijfmoeder, bewust ongehuwde of gescheiden moeder, babemoeder, cougar (met een toyboy jonger dan haar eigen kinderen) en MILF  - een iconische seksmoeder! Vooral de laatste behelst niet minder dan een revolutie. De huwelijkse staat van een vrouw was tot voor kort voor buitenstaanders een domper op erotische fantasieën. Moeders plachten hun lichaam zedig te verhullen in een mantelpakje of ruime jurk. De vroegere elite kende wel de overjarige diva, een struise dame in strapless gewaad en met een dikkere buik dan billen, maar zij herinnerde slechts aan seks. Kennelijk is er op dit vlak nogal wat gewijzigd.