Inhoud:

• concentratiekamp Mauthausen
• namenlijst kamppersoneel
• complete lijst Nederlandse slachtoffers

Voor Nederland was het vernietigingskamp Mauthausen het eerste KZ waar massaal mensen heen gestuurd werden, te weten de joodse jonge mannen van de razzia’s van februari en juni ’41 in Amsterdam en die van 14 september 1941 in Enschede. Toen in de zomer en de herfst van dat jaar lange lijsten met namen van doden bekend werden, zg. gestorven aan diverse ziektes, sprak men in Amsterdam van Mordhausen. Pas vele jaren later werd bekend dat de meeste van deze 8 à 900 doden door vergassing waren vermoord.

Op 8 augustus 1938, vijf maanden na de “Anschluss” van Oostenrijk bij het Duitse Rijk, arriveerden de eerste gevangenen van het concentratiekamp Dachau in Mauthausen. Doorslaggevend voor de keuze van de locatie was, zoals bij het nevenkamp Gusen, de bestaande granietgroeve. De gevangenen werden aanvankelijk voor de opbouw van het kamp ingezet. Daarna moesten ze voor de SS-onderneming “Deutsche Erd- und Steinwerke GmbH” bouwmateriaal voor de monumentale en prestigieuze bouwwerken van het nationaalsocialistische Duitsland produceren.

De politieke functie van het kamp, waarbij daadwerkelijke of vermeende ideologische tegenstanders vervolgd werden, had tot 1943 prioriteit. Mauthausen en Gusen waren een tijd lang de enige kampen die onder “Lagerstufe III” vielen. Dit betekende het hardste strafregime binnen het nationaalsocialistische kampsysteem, wat tot een van de hoogste aantallen sterfgevallen in Duitse concentratiekampen leidde.

Vanaf 1942/43 werden zoals in alle concentratiekampen de gevangenen in toenemende mate voor de wapenindustrie ingezet. Hiervoor werden talloze nevenkampen opgericht en het aantal gevangenen nam sterk toe. Eind 1942 waren er 14.000 gevangenen in Mauthausen, Gusen en in enkele nevenkampen. In maart 1945 was het aantal gevangenen in Mauthausen en zijn nevenkampen opgelopen tot 84.000.

Vanaf de tweede helft van 1944 arriveerden in Mauthausen de evacuatietransporten met duizenden gevangenen uit de concentratiekampen in het oosten. Daarenboven werden in het voorjaar van 1945 de ten oosten van Mauthausen gelegen nevenkampen en de dwangarbeiderskampen voor Hongaarse Joden opgeheven. De gevangenen werden in regelrechte dodenmarsen richting Mauthausen voortgedreven. Dit leidde in Mauthausen, Gusen, in de nog bestaande nevenkampen Ebensee, Steyr en Gunskirchen tot complete overbezetting van de kampen. Door honger en ziektes nam de sterfte massaal toe.

Het merendeel van de gedeporteerden naar Mauthausen waren afkomstig uit Polen, gevolgd door burgers uit de Sovjet-Unie en Hongarije. Er zaten in het concentratiekamp Mauthausen bovendien grote groepen Duitsers, Oostenrijkers, Fransen, Italianen, Joegoslaven en Spanjaarden. In de SS-kampadministratie stonden mannen, vrouwen en kinderen uit meer dan 40 landen geregistreerd. Vanaf mei 1944 werden Joodse gevangenen uit Hongarije en Polen in groten getale naar Mauthausen gedeporteerd. Zij hadden de minste overlevingskansen. In het geheel werden tussen de oprichting van het kamp in augustus 1938 en de bevrijding door het Amerikaanse leger in mei 1945 bijna 190.000 mensen naar Mauthausen gedeporteerd.

Duizenden gevangenen werden doodgeslagen, doodgeschoten, door injecties of door bevriezing vermoord. Minstens 10.200 gevangenen werden in de gaskamer van het hoofdkamp, in kamp Gusen, in de “euthanasie-inrichting” Schloss Hartheim en in de tussen Mauthausen en Gusen pendelende gaswagen met gifgas vermoord. Het merendeel van de gevangenen stierf ten gevolge van de nietsontziende, met mishandelingen gepaard gaande uitbuiting van hun werkkracht en gelijktijdige onthouding van voedsel, gebrekkige kleding en het ontbreken van medische zorg. In totaal kwamen minstens 90.000 gevangenen in Mauthausen, Gusen en de nevenkampen om het leven, waarvan de helft in de laatste vier maanden voor de bevrijding.

De nevenkampen

Door het gebrek aan arbeidskrachten en de gelijktijdige opvoering van de wapenproductie in het Duitse Rijk werden concentratiekampgevangenen steeds vaker voor de oorlogsindustrie ingezet. De eerste nevenkampen waren in 1941 in eerste instantie voor SS-doeleinden bestemd. Vanaf 1942 echter werden om en nabij de veertig nevenkampen opgericht vooral voor de wapenindustrie. Een van de eerste was Steyr-Münichholz voor Steyr-Daimler-Puch AG.

Van de meer dan 84.000 gevangenen binnen het kampsysteem Mauthausen in maart 1945, bevonden er zich 65.000 in de nevenkampen. Vooral voor Steyr-Daimler-Puch AG, Reichswerke Hermann Göring en voor bedrijven die vliegtuigen produceerden zoals Heinkel-Werke en Messerschmitt moesten de gevangenen dwangarbeid verrichten. Ze werden ingezet voor de bouw van productievestigingen en in het productieproces zelf.

Vanaf eind 1943 moesten de gevangenen hoofdzakelijk ondergrondse, voor luchtaanvallen veilige productiewerkplaatsen bouwen. Hiervoor werd onder andere het kamp Gusen uitgebreid en werden de grote nevenkampen Ebensee en Melk opgericht. Bij de bouw van ondergrondse complexen hield men geen rekening met de gezondheid en het leven van de gevangenen, wat een bijzonder hoog aantal sterfgevallen tot gevolg had.

Het hoofdkamp Mauthausen kreeg daardoor gedurende de tweede helft van de oorlog in toenemende mate de functie van een “Verwaltungszentrale” (administratiecentrale) van waaruit de gevangenen over de nevenkampen werden verdeeld. Tegelijkertijd werden de zieken en arbeidsongeschikt geraakte gevangenen vanuit de nevenkampen naar Mauthausen teruggetransporteerd om daar te sterven.

Vanaf zijn officiële oprichting tot aan de bevrijding van het kamp door het 3e US-leger op 5 mei 1945, hebben bijna 200.000 gevangenen uit talrijke Europese landen en uit de hele wereld de onmenselijke bepalingen van de gevangenschap en de foltermethoden van de SS ondergaan. Meer als de helft heeft de gevangenschap niet overleefd. De gevangenen stierven aan uitputting door uitbuiting van hun arbeidskracht, aan besmettelijke ziekten door de rampzalige hygiënische omstandigheden, zij werden ter dood gefolterd, door de SS-manschappen doodgeschoten of in de gaskamers van Mauthausen, in het nevenkamp Gusen alsook in de "Euthanasie-inrichting" Hartheim met gas gedood.

Vanuit het hoofdkamp Mauthausen ontwikkelde zich in de loop der tijd, in toenemende mate sinds het jaar 1943, een heel systeem van buitenkampen, in die de gevangenen werden verdeeld en waar ze op de eerste plaats tot werkzaamheden voor de wapenproductie werden gedwongen. De systematische uitbuiting van de gevangenenarbeid leidde maar oppervlakkig tot betere gevangenschapsomstandigheden voor de gevangenen. Speciaal in de laatste oorlogsmaanden werd de situatie in het concentratiekamp Mauthausen door het hopeloos overvol maken van het kamp en de steeds slechter wordende verzorging steeds meer precair. Vele gevangenen zijn nog na hun bevrijding in de lazaretten overleden aan de gevolgen van de schade aan hun gezondheid die zij door hun gevangenschap hadden opgelopen. 

Al vroeg in de oorlog, in 1941, kreeg de naam “Mauthausen” in Nederland een sinistere klank, toen de slachtoffers van vier razzia’s op Joodse mannen daarheen werden weggevoerd en binnen korte tijd om het leven kwamen.

Het begon met twee razzia’s in Amsterdam, de eerste op 22 en 23 februari, de tweede op 11 juni. De merendeels jonge mannen die bij deze razzia’s waren opgepakt, werden alvorens te worden gedeporteerd, geïnterneerd in Kamp Schoorl. Van daaruit ging de eerste groep – ongeveer 390 personen – op 27 februari naar Buchenwald, waar in drie maanden tijds zevenenveertig van hen de dood vonden. De overigen werden op 22 mei op transport gesteld naar Mauthausen. De bij de razzia van juni opgepakte 277 mannen gingen van Schoorl rechtstreeks naar Mauthausen.

Terwijl in Amsterdam een stroom van overlijdensberichten uit Mauthausen binnenkwam, werd op 14 september een razzia gehouden in Enschede en omgeving, en op 8 en 9 oktober één in Gelderland. Deze razzia’s maakten in totaal 173 slachtoffers. Ook zij werden naar Mauthausen gedeporteerd en ook van hen kwamen na korte tijd de overlijdensberichten binnen.

Aan het eind van het jaar waren in het kamp nog twaalf Nederlanders in leven; de laatsten stierven begin februari 1942.

In het jaar 1942 waren het de zogenoemde “Joodse strafgevallen” die naar Mauthausen werden gedeporteerd, individuele personen die een van de vele anti-Joodse maatregelen van de bezetter hadden overtreden – of soms ook in het geheel niets hadden overtreden. In de regel werden deze gevangenen na hun arrestatie ingesloten in het beruchte Kamp Amersfoort en vandaar op transport gesteld naar Mauthausen. Zij waren de laatsten van wie nog tijdens de oorlog overlijdensberichten Nederland bereikten.

In de periode april 1944 tot februari 1945 werden in Mauthausen elf Nederlandse beroepsofficieren ter dood gebracht, die gevlucht waren uit krijgsgevangenschap maar weer waren gepakt. Op grond van een in maart 1944 uitgevaardigd bevel moest iedere uit krijgsgevangenschap ontsnapte en weer gearresteerde officier en niet tewerkgestelde onderofficier – met uitzondering van Engelsen en Amerikanen – worden overgedragen aan de SD (Sicherheitsdienst) met de aanduiding “Stufe III”, met andere woorden “Mauthausen”. Daar werden zij in koelen bloede vermoord.

Deze misdaad is de geschiedenis ingegaan als “Aktion Kugel”, zo genoemd naar het desbetreffende bevel, het Kogel Decreet (Kugel Erlass).

Op 6 en 7 september 1944 vond een andere moord plaats, namelijk die op de slachtoffers van het “England Spiel”, dat in 1942 en 1943 tot de arrestatie had geleid van ongeveer vijftig Nederlandse geheim agenten, die vanuit Engeland door de Nederlandse en Britse inlichtingendiensten naar Nederland waren uitgezonden. In april 1944 werden zij weggevoerd naar Rawicz in Opper-Silezië, een speciaal voor agenten van inlichtingendiensten bestemde gevangenis. Vandaar kwamen veertig van hen samen met zeven Britse gevangenen in september 1944 aan in Mauthausen. In twee dagen tijds werden zij op gruwelijke wijze ter dood gebracht.

Na 1942 is vanuit Nederland niemand meer rechtstreeks naar Mauthausen gedeporteerd, maar vanaf 1944 begonnen daar transporten uit andere kampen aan te komen, waarin zich ook Nederlanders bevonden. Dit bereikte een hoogtepunt in het begin van 1945, toen bij het naderen van de Sovjettroepen kampen als Auschwitz en – verder naar het westen – Sachsenhausen en Ravensbrück werden geëvacueerd en talloze gevangenen op lange “dodenmarsen” in andere richtingen werden gestuurd.

Honderden Nederlanders kwamen op deze wijze tegen het eind van de oorlog in Mauthausen terecht. Velen van hen bezweken in die laatste fase ten gevolge van ziekte, honger en geleden ontberingen. Anderen was het gegeven op 5 mei 1945 de bevrijding van het kamp door het Amerikaanse leger te beleven.

Namenlijst kamppersoneel:

lijst is niet compleet

 

A

• Johann Altfuldisch

B

• Jane Bernigau

C

• Karl Chmielewski

H

• Aribert Heim

K

• Johann Kantschuster
• Josef Kramer

L

• Hildegard Lächert

P

• Eleonore Poelsleitner

W

• Erich Wasicky

Z

• Franz Ziereis

 

Onderstaande lijst bevat de namen van alle 1630 Nederlanders die in Mauthausen, of in een van de nevenkampen, omgekomen zijn.