• Jacob Sanders Azn (1887 – Midden-Europa, 28 februari 1945)

Op het eerste gezicht wekt het verbazing dat Jacob Sanders als Joodse arts bekendheid kreeg door zijn erfelijkheidsonderzoek en studie van de rassenbiologie. Maar hoewel de eugenetica in Duitsland de drijvende gedachte werd achter de Holocaust, had dit veld elders nog niet de lading die het later meetorste. Eerst was Sanders huisarts in Rotterdam, vervolgens werkte hij aan het Nederlandsch Instituut voor Erfelijkheidsonderzoek bij den Mensch en voor Rassenbiologie in Den Haag. Onder de schuilnaam Jan Smit verleende hij hulp aan parachutisten, maar hij werd gearresteerd en via Kamp Westerbork volgde zijn deportatie naar een van de Midden-Europese kampen, waar hij werd vermoord.

 

• Herman Pinkhof (1863 – Westerbork, 16 juli 1943)

In de medische wereld geniet Pinkhof blijvende roem als auteur van het genees­kundig woordenboek dat zijn naam draagt. Binnen de Joodse gemeenschap speelde deze Amsterdamse huisarts een prominente rol als wijkarts bij het Nederlandsch Israëlitisch Armbestuur en als kenner van de Talmoed en schrijver van de medische handleiding voor de ‘mohelim’ (kerkelijke besnijders). Landelijke bekendheid kreeg Pinkhof mede door zijn vele artikelen in het Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde. Behalve over de ‘beroepsbelangen’ van de arts schreef hij over vrijwel alle actuele kwesties uit de toenmalige medische wereld: beroepsgeheim, vrije artsenkeuze, inentingsdwang, kindersterfte, homeopathie, farmacotherapie en zoveel meer.

 

• Jeanne Amalia Bles (1875 – Bergen-Belsen, 27 maart 1945)

In de medische wereld van Rotterdam was Jeanne Bles een begrip. Zij had zich na haar artsexamen in 1901 gespecialiseerd in de kindergeneeskunde en legde zich toe op de zuigelingenzorg. Behalve aan huis hield zij spreekuren in een specialistenpolikliniek en was zij verbonden aan het Sophia Kinderziekenhuis, waar zij in 1903 de zuigelingenafdeling opende. Ze was medeoprichter van de Vereniging tot Bescherming van Zuigelingen, bestuurslid van de Nederlandse Vereeniging voor Kindergeneeskunde, en redactielid van het Monatschrift für Kinderheilkunde. Ze overleed op 27 maart 1945 in Bergen-Belsen.

 

• Bernard Premsela (1889 – Auschwitz, september 1944)

Door zijn populaire boeken over seksualiteit en voortplanting, zoals De gevaren van den abortus, Geslachtelijke voorlichting van onze kinderen en Bewuste regeling van het kindertal genoot de Amsterdamse huisarts Bernard Premsela landelijke bekendheid. In 1925 opende hij een Consultatiebureau ter bevordering van het Genees­kundig Onderzoek voor het Huwelijk en in 1931 was hij oprichter-directeur van het Dr. Aletta Jacobs-huis (Consultatiebureau voor geslachtsleven, huwelijk en geboorteregeling) te Amsterdam. In 1943 werd hij gearresteerd en naar Westerbork gebracht en vandaar in augustus 1944 naar Theresienstadt gedeporteerd, waar hij direct na aankomst werd vermoord.

 

• Hettie Mendels-van Gelder (1916 – Polen, 15 november 1944)

Bij het uitbreken van de oorlog was Hetty vijfdejaars medisch studente en pas kort getrouwd met de Joodse internist Jonas Mendels, werkzaam in Het Apeldoornsche Bosch. Van studeren kwam niet veel meer, ook al omdat ze een zoontje kreeg dat bij een echtpaar in Friesland moest worden ondergebracht. Op 22 januari behoorden zij en haar man tot het personeel van het Apeldoornsche Bosch dat via Westerbork en Vught richting Oost-Europa werd getransporteerd: haar man naar Auschwitz en zij naar een onbekende bestemming. Beiden keerden niet terug.

 

• Leendert Tinus de Jong (1919 – Auschwitz, 15 december 1942)

De Jong was de zoon van de Utrechtse huisarts Martin de Jong, die ook tot de Holocaustslachtoffers behoort. Leendert was net zijn semiartsexamen gepasseerd toen hij op transport werd gesteld omdat hij een oproep had gekregen en niet over een Sperr beschikte. Ook zijn Joodse verloofde en eveneens medisch student Marianne Blazer werd opgepakt. Beiden werden via Westerbork naar Auschwitz gedeporteerd en zijn daar eind 1942 vergast.

 

• Abraham André Duitscher (1920 – Mauthausen, 24 mei 1941)

In 1940 was Abraham Duitscher tweedejaarsstudent geneeskunde in Amsterdam. Een beursstudent, want na het overlijden van zijn vader in 1939 waren de inkomsten uit de avondwinkel van zijn moeder ontoereikend om zelf de studiekosten te dragen. Al op 22 februari 1941 werd hij bij een razzia opgepakt en naar het gevangenkamp Schoorl overgebracht. Vandaar volgde zijn deportatie naar het beruchte concentratiekamp Mauthausen. Hij overleed op 24 mei 1941, 20 jaar oud, en was daarmee de eerste Nederlander die in de hel van Mauthausen de dood vond.

 

• Max Louis Levie (1921 – Auschwitz, 3 augustus 1943)

De sluiting van de Leidse universiteit noodzaakte Levie als tweedejaarsstudent zich in Utrecht te laten inschrijven. Toen de studie hem ook in Utrecht onmogelijk werd gemaakt, probeerde hij in het Nederlandsch-Israëlitisch Ziekenhuis medische ervaring op te doen. In juli deed hij een poging via België naar Zwitserland te vluchten, maar hij werd in Mechelen gearresteerd. Via Westerbork werd hij juli 1943 naar Auschwitz gedeporteerd, waar hij kort na aankomst werd vermoord.

 

Joodse ziekenhuizen

De zeven Joodse ziekenhuizen – in Amsterdam, Rotterdam, Haarlem en Apeldoorn – werden begin 1943 gesloten. Op dat moment werkten er in totaal zo’n dertig Joodse artsen. Met uitzondering van het Joles Ziekenhuis in Haarlem, dat stilzwijgend bij het Sint-Elisabeth- of Groote Gasthuis werd ingelijfd, was er sprake van ontruimingen met bruut geweld tegen zowel personeel als patiënten. Het meest schokkend was de ontruiming van Het Apeldoornsche Bosch op 21 januari 1943, waarbij circa twaalfhonderd psychiatrische patiënten en vijftig personeelsleden werden gedeporteerd. Via Westerbork gingen zij direct op transport naar Auschwitz-Birkenau. In Westerbork was de medische zorg overigens goed georganiseerd, met onder meer een ‘ziekenhuis’, een polikliniek en spreekkamers voor de huisartsen en specialisten. Zo nodig reisden patiënten naar het Algemeen Stads- en Academisch Ziekenhuis in Groningen voor specialistische behandeling.

 

Er waren ook Joodse artsen en geneeskundestudenten die op andere manieren dan door deportatie en kampen slachtoffer werden van de Tweede Wereldoorlog.

 

Zelfmoord

• Willy Albert Levy (1899 – Amsterdam, 15 mei 1940) had zich na zijn artsexamen (1926) in de chirurgie gespecialiseerd. Behalve in zijn particuliere praktijk werkte hij als uitwonend assistent in het Binnengasthuis van Amsterdam. Op de dag van de capitulatie voor de Duitsers besloten hij en zijn echt­genote door het innemen van cyanidetabletten zich het leven te benemen.

 

Overleden in de onderduik

• Levie Kwitser (1866 – Goor, 17 januari 1945), rustend huisarts, ging na de ‘gewelddadige dood’ in 1941 van zijn echt­genote in onderduik, eerst bij een plaatselijke kennis en in 1943 in Den Haag, de geboorteplaats van zijn vrouw. Daar overleed hij op 17 januari 1945.

 

Gesneuveld

• Ephraïm Behr (1905 – Grebbeberg, 14 mei 1940) werkte bij het Laboratorium voor Pathologie te Groningen en nam na de Duitse inval vrijwillig dienst bij het korps van de Geneeskundige Dienst. Tijdens gevechten bij de Grebbeberg werd hij door een kogel geraakt.

 

Gevlucht

• Johan Voorzanger (1874 – New York, 12 november 1943) was rustend huisarts in Dordrecht. Met zijn echtgenote voer hij met een vrachtschip naar Amerika, maar dat liep kort na het uitvaren op een mijn. Bij een tweede poging bracht een Britse torpedobootjager hen naar New York. Heimwee en berichten over omgekomen familie maakten hun bestaan ondragelijk. Voorzanger overleed in 1943.

 

Omgekomen buiten Nederland

• Wolf Schijveschuurder (1896 – Tiram Ned. Indië, 26 juni 1944) voer aan boord van het schip Harugiku Maru, dat was ingezet voor het transport van 1174 krijgsgevangenen naar Sumatra. In de Straat van Malakka werd het schip getorpedeerd. 178 opvarenden verdronken, onder wie Schijveschuurder.

 

Overleden na de oorlog

• Marc Frederik van Hasselt (1923 – Den Haag, 23 november 1946) was geneeskundestudent in Amsterdam. Zijn familie plaatste januari 1946 een overlijdensadvertentie in het Algemeen Handelsblad. Hij overleed, 22 jaar oud, na lang­durig, voorbeeldig gedragen lijden, gevolg van zijn verblijf te Dachau.